Komediant w pułapce płomieni

(...) z Zelwerem łączy mi się coś, co nazwałbym moralnością pedagoga. Składały się na nią, przy nieustannej działalności artystycznej, pasja, oddanie – i nie waham się tak powiedzieć – poczucie pewnej misji do spełnienia. Dzisiaj dopiero rozumiem, że to, co dla nas młodych, głupich i zapalonych było kolorową, upajającą egzotyką, przygodą, w rzeczywistości było wielką lekcją szacunku dla pracy, dla teatru i dla drugiego człowieka.

- Aleksander Bardini 

Aktorem, którego działalność artystyczną honoruje się po dziś dzień, jest Aleksander Zelwerowicz. Przede wszystkim mowa tu o człowieku wszechstronnie uzdolnionym, który nie tylko reprezentował wyrafinowany kunszt aktorski, lecz także zdolności pedagogiczne, reżyserskie czy nawet przywódcze. 

Aleksander Zelwerowicz jako Szambelan
 w Panu Jowialskim Aleksandra Fredry,
 Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1918

Aleksander Zelwerowicz przyszedł na świat 14 sierpnia 1877 roku w lubelskiej kamienicy Rynek 3. Był dzieckiem byłego lekarza, uczestnika powstania styczniowego, a po wojnie komisarza sądowego - Aleksandra Zelwerowicza i Bronisławy z domu Rydzewskich. Wychowywano go w duchu patriotycznym i wielkiej miłości do swej Ojczyzny. Po śmierci ojca wraz z ukochaną matką przeniósł się do Warszawy, gdzie uczęszczał do IV Gimnazjum Męskiego o profilu klasycznym, a następnie przeniósł się do kolejnej szkoły. Także został z niej wydalony. Powodem opuszczenia przez niego placówki było uczestnictwo w teatrach ogródkowych, czego surowo zabraniały władze tamtejszego gimnazjum. Udało mu się uzyskać maturę w rosyjskiej szkole w Orle. Później rozpoczął dalsze kształcenie w Szkole Handlowej Kronenberga oraz Klasie Dykcji i Deklamacji w Warszawie. W 1896 roku miał miejsce jego debiut sceniczny w Komedii Omyłek Williama Szekspira w warszawskim Cyrku. Towarzyszył mu zespół należący do teatru łódzkiego Michała Wołowskiego. Następnie studiował literaturę i nauki społeczne na Uniwersytecie Genewskim. 

W czasie wakacyjnego przyjazdu do Polski Zelwerowicz zatrudnił się w teatrze łódzkim i ostatecznie wpadł w objęcia Melpomeny. Nigdy nie wznowił swojej nauki w Szwajcarii. Z roku na rok, z występu na występ aktor stawał się coraz większą gwiazdą, a jego nazwisko na bilbordach przyciągało miłośników najbardziej kunsztownych spektakli. Artysta występował jako aktor teatralny w Łodzi, Krakowie, Poznaniu, Wilnie, Grodnie, Zakopanem, Zgierzu, Pabianicach, Kaliszu, Kutnie, Łowiczu, Tomaszowie, Piotrkowie, Częstochowie, Lublinie, Radomiu, Sosnowcu, Lwowie i Połądze. Poprzez swoje podróże i częste zmiany miejsca pracy zdobył ogromne doświadczenie, które owocowało jego niebagatelnymi osiągnięciami. Ponadto nie ograniczał się do występów w swoim ojczystym kraju. Aktor chętnie korzystał z możliwości podziwiania obcych scen. W ten sposób trafił do Rosji (występując w Moskwie i Petersburgu), Łotwy, Czechosłowacji, Jugosławii, Włoch, Rzeszy Niemieckiej, Belgii i Francji (w Paryżu 13 lipca 1954 roku po raz ostatni pojawił się na scenie). Podczas pobytu w państwie rosyjskim mógł zgłębiać techniki artystyczne takich gwiazd jak: Konstanty Stanisławski, Nikołaj Jewreinow oraz Jewgienij Wachtangow. Wśród jego ulubionych artystów niemieckich znalazł się Max Reinhardt. 

Aleksander Zelwerowicz jako Figaro
w Cyruliku sewilskim Pierre’a Beaumarchais;
Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1917

Aktor był jednym z założycieli Związku Artystów Scen Polskich (1919) oraz członkiem Naczelnej Rady Artystycznej. Po pięciu latach mianowano go zasłużonym członkiem stowarzyszenia.

Aleksandra Zelwerowicza ceniono także za reżyserowanie różnorodnych przedstawień. W historii jego działalności reżyserskiej spośród około 280 spektakli najbardziej wsławił się inscenizowaniem dzieł Aleksandra Fredry i Józefa Blizińskiego. Sam był dyrektorem teatru w Łodzi i Wilnie oraz zarządzał Teatrem Narodowym w Warszawie. Niestety za Zelwerowiczem ciągnęło się pasmo niepowodzeń w związku z pracą na stanowisku dyrektorskim. Jego uwielbiony teatr Victoria spłonął dwukrotnie w 1909 i 1911 roku. W swoich pamiętnikach stwierdzał, że walka z żywiołem ognia została mu przypisana. Nie obawiał się jej, chociaż nie raz ledwo umknął wirującemu ogniskowi. 

Aktorstwo, jak i reżyserstwo doprowadziły do ujawnienia się zdolności nauczycielskich Aleksandra Zelwerowicza. Jeszcze jako młody aktor otrzymywał wiele propozycji udzielania lekcji recytacji i gry scenicznej. W 1918 roku był wykładowcą w Warszawskiej Szkole Dramatycznej, a w 1921 roku w Szkole Dramatycznej przy Konserwatorium Warszawskim, gdzie uznano go za najcenniejszego pedagoga.Wprowadził gruntowne i przydatne reformy nauczania fachu aktorskiego. Po latach został kierownikiem placówki, a po przekształceniu szkoły w Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej rozpoczął mu dyrektorowanie (do 1936 roku). Po zakończeniu II wojny światowej reaktywował szkołę, jednak ostatecznie poświęcił się kierownictwu warszawskiej Państwowej Szkoły Dramatycznej. Był jej rektorem do 1949 roku, a następnie profesorem oraz honorowym rektorem do końca życia. W 1955 roku placówce tej nadano imię Aleksandra Zelwerowicza. 

Aleksander Zelwerowicz i Jan Kremczar
nagrywający audycję dla Polskiego Radia

Przede wszystkim warto nadmienić, że artysta był świetnym aktorem filmowym. Pracę przed kamerą rozpoczął w 1911 roku grając głównie role drugoplanowe. Wśród nich znalazły się produkcje o następujących tytułach: Przesądy (1912), Obrona Częstochowy (1913), Tajemnica pokoju nr 100 (1914), Ochrana warszawska i jej tajemnice (1916), Rok 1863 (1922), Niewolnica miłości (1923), Skrzydlaty zwycięzca (1924), Huragan (1928), Mocny człowiek (1929), Tajemnica skrzynki pocztowej (1929), Księżna Łowicka (1932), Pałac na kółkach (1932), Dzieje grzechu (1933), Przebudzenie (1934), Dwie Joasie (1935), Granica (1938), Ludzie Wisły (1938), Serce matki (1938), Wrzos (1938), Czarne diamenty (1939), Doktór Murek (1939), Trzy serca (1939) i Żona i nie żona (1941). Zarówno wcielając się w postacie na scenie teatralnej, bądź przed kamerą Aleksander Zelwerowicz idealnie poddawał się transformacjom. Aktor był wyjątkowo wyczulony na barwę, rytm i słowa, które padały ze sceny. Posiadał intuicję, która pozwalała na wykreowanie wielopłaszczyznowego bohatera. Często korzystał z nowoczesnych metod pracy jednocześnie nie zatracając się w nich. Inspirował się elementami naturalizmu, ekspresjonizmu i modernizmu. W ten sposób był artystą wszechstronnym, który idealnie sprawdzał się w rolach i dramatycznych, i komediowych. 

Aktorzy Teatru Polskiego w Połądze, 1912.
Aleksander Zelwerowicz drugi od lewej w trzecim rzędzie.

Wybuch II wojny światowej spowodował jego chwilowe wystąpienie z życia artystycznego. Pracował jako dozorca obory, kasjer, kwestarz Domu Inwalidów Wojennych oraz zarządca przytułku dla starszych osób. Okres okupacji nie wspominał w sposób negatywny, ponieważ przez ten nieprzychylny czas dla rozwoju teatru i kina, mógł poznać życie z zupełnie innej perspektywy. Nawet o jego aresztowaniu przez niemieckich żołnierzy opowiadał z przymrużeniem oka. Po wojnie występował w Teatrze Wojska Polskiego, a od 1947 roku zaangażował się w działalność Teatru Polskiego w Warszawie. Kolejne plany pokrzyżowała mu choroba prowadząca do niedowładu rąk i nóg. Aleksander Zelwerowicz wiedział, że jego życie zbliża się ku końcowi, lecz mimo wszystko nie tracił tkwiącej w nim beztroski. Wspierany przez swoich wychowanków, przyjaciół, rodzinę (był trzykrotnie żonaty - z Emilią Kulikowską, Krystyną Sewerinówną, Marią Borowską oraz pozostawił po sobie dwóch potomków) dokonał swojego żywota 18 czerwca 1955 roku w Warszawie. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach. Trzy lata po śmierci Zelwerowicza wydano jego wspomnienia pt. Gawędy starego komedianta. W 1977 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, który był przyznawany szczególnym działaczom ratującym życie Żydów podczas Holocaustu. 

Zespół Aleksandra Zelwerowicza na tarasie Teatru na Pohulance

Bibliografia: 

Aleksander Zelwerowicz. Filmografia, Filmweb (online), [w:]http://www.filmweb.pl/person/Aleksander+Zelwerowicz-44996 (dostęp: 02.04.2016 r.). 

Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965,Warszawa 1973, hasło: Aleksander Zelwerowicz. 

M. Mokrzycka-Pokora, Aleksander Zelwerowicz, Culture.pl (online), [w:]http://culture.pl/pl/tworca/aleksander-zelwerowicz (dostęp: 02.04.2016 r.). 

A. Zelwerowicz, Gawędy starego komedianta, Warszawa 1981.