W przedwojennej Polsce wielu aktorów występowało na deskach teatralnych, a jedynie nielicznym udało się urozmaicić dorobek artystyczny poprzez udział w produkcjach kinowych. Wejście w świat filmu wiązało się nie tylko z powszechnym uwielbieniem, lecz także z powiększeniem zasobów portfela. Mimo, że na ogół polska branża kinowa stała na niskim poziomie kulturalnym, to nie brakowało chętnych do zaistnienia w niej. Nie rzadko aktorzy chcieli poprzez swoją grę zwiększyć wartość niszowych dzieł kinowych. Udawało im się to ze zmiennym skutkiem. Wiele znanych osobistości bardzo niechętnie podchodziło do produkcji kinowej i nie uważało jej tworów za jakąkolwiek formę sztuki wyższej.
Polskie filmy z roku na rok zyskiwały coraz większą popularność i sympatię widzów. Na projekcje kinowe przybywały tłumy rodaków, którzy pragnęli urozmaicić sobie szarą rzeczywistość. Dzięki produkcji filmowej powstawały grupy wielbicieli danych aktorów. Czasami ich działalność przybierała formę kultu. Polscy artyści nie raz narzekali na swą sławę bądź pobierali z niej korzyści. Większość z nich była zadowolona z powszechnego uznania, którego nie uzyskałaby poprzez inną działalność artystyczną. Dodatkowo mało który aktor wyobrażał sobie zmianę swojego stylu życia. Niestety los bywa okrutny, a życiorysy poszczególnych polskich gwiazd nie zawsze były przepełnione pozytywnymi wątkami. Aby najlepiej zrozumieć działalność polskich aktorów przedwojennych, należy zapoznać się z biografiami jej czołowych reprezentantów.
***
Wiele filmów nie spowodowałoby tak spektakularnego sukcesu, gdyby obsadzonym w jednej z ról nie został popularny aktor teatrzyków ogródkowych – Antoś, czyli Antoni Fertner. Pseudonim artysty przylgnął do niego podczas kręcenia jego pierwszego filmu. Podejrzewa się, że używał go, aby nie plamić szacownego nazwiska lub chciał poprzez zdrobnienie wejść w poufałość z odbiorcą. Druga z tych możliwości z pewnością mu się udała.
 |
| Antoni Fertner |
Antoni Dezyderiusz Fertner, członek cukierniczej familii o korzeniach austriackich, od niemal swoich narodzin przejawiał talent komediowy. Wychowywał się w szacunku do rodzimej poezji i literatury. Z roku na rok pałał coraz większą miłością do sztuki. Przyjście na świat Antoniego Fertnera było wielkim wydarzeniem. Jego ojciec Teofil Fertner i matka Eleonora z domu Pleczyńska marzyli o posiadaniu pierworodnego syna. 23 maja 1874 roku urodził się mały Antoś. Był rozpieszczany nie tylko przez rodziców, lecz także przez trzy starsze siostry. Jego rodzina upatrzyła w nim kolejnego handlowca, lecz młodzieniec postanowił podążać zupełnie inną ścieżką. Po śmierci rodziców, zamieszkał u swych opiekunów w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie pracował jako klakier w miejscowym teatrze. Następnie podjął naukę w warszawskiej Wyższej Szkole Handlowej im. Leopolda Kronenberga, którą szybko przerwał rozpoczynając dość nieudolną przygodę z teatrzykiem objazdowym (po zakończeniu w 1895 roku kursów aktorskich w Klasie Deklamacji i Dykcji przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym). Po porażce zatrudnił się w Izbie Kontroli Państwa, lecz zdobyta posada nie okazała się spełnieniem jego marzeń. Na szczęście niebawem dostał angaż w teatrze Wodewil zarządzanym przez polskiego aktora Michała Wołowskiego, z którym później wyjechał na trzy lata do Łodzi. W tym samym czasie odbył także roczne tournée po Rosji z grupą Adolfiny Zimajer.
W kolejnych latach Antonii Fertner grał Teatrze Ludowym kierowanym przez Kuratorium Trzeźwości oraz w Teatrze Farsy i Operetki Ludwika Śliwińskiego, co było znaczącym awansem w jego karierze aktorskiej. Zdobył tak wielką popularność wśród Polaków, że szybko zaangażowano go w produkcje kinowe. Mimo, że początkowo Antoni Fertner nie traktował kariery filmowej zbyt poważnie, to udało mu się skraść serca widowni w takich warszawskich widowiskach kinowych z początku XX wieku jak: Antoś po raz pierwszy w Warszawie (1908), Antek Klawisz, bohater Powiśla (1911), Dzień kwiatka (1911), Skandal na ulicy Szopena (1911), Antek kombinator (1913), Noc wigilijna (1914).
Polska publiczność kochała grę Fertnera, lecz mężczyzna paradoksalnie otrzymał przydomek rosyjskiego Max'a Lindera - czołowej postaci kina francuskiego i francuskiej burleski; aktora niezwykle uwielbianego w Stanach Zjednoczonych. Stało się to za sprawą wyjazdu Antoniego Fertnera w czasie I wojny światowej do Moskwy i Petersburga po jego niefortunnym odkupieniu kina Oaza i rosnących kłopotach finansowych. Początkowo grał w przedstawieniach antyniemieckich, a później już w wielkich rosyjskich produkcjach, które były kręcone pod kierunkiem polskich reżyserów. Jego postacią zainteresował się szef moskiewskiej wytwórni kinematograficznej Aleksander Chanżonkow, który po pierwszej współpracy z Fertnerem, zaproponował mu stały kontrakt. Następnie aktor podpisał umowę z kolejną wytwórnią, którą kierował znany mu Polak - Edward Puchalski. Antoni Fertner wraz z producentami stworzył cykl filmów o perypetiach Antoszy - pulchnego, sympatycznego niedorajdy. Wśród nich można znaleźć: Antosza strażak, Chudy Antosza, U fryjzera, Blondynka czy brunetka, Noc poślubna, Antosza pogryziony, Antosza w balecie, Antosza u wróżki, Antosza łysieje, Antosza tyje, Antosza zgubił gorset, Antosza w szafie, Student i piękna nieznajoma, Drakoński kontrakt. Chociaż po powrocie aktora do ojczystego kraju nikt nie zatroszczył się o kontynuację przebojowej serii, to sympatia, którą zyskał Antoni Fertner zarówno w Warszawie, jak i w Moskwie, zaowocowała późniejszymi sukcesami oraz otrzymaniem przez niego tytułu polskiej ikony filmu komediowego.
Po zakończeniu I wojny światowej artysta wrócił do swojej ojczyzny, gdzie ponownie bawił ludzi na deskach teatralnych. Występował od 1918 roku w warszawskiej Farsie i w Teatrze Polskim. Tego samego roku wykupił majątek na osiedlu Radość, gdzie usytuowano jego prywatną willę ,,Pod Kogutkiem". Ponadto przypisuje się mu nadanie nazwy podwarszawskiej miejscowości (Radość), na której terenach zamieszkiwał w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
W latach 1923-1926 Antoni Fertner prowadził Teatr Letni, a w latach 1926-1927 Teatr Ćwiklińskiej i Fertnera. Pomimo swoich wcześniejszych sukcesów przed kamerą, komik niechętnie brał udział w przedsięwzięciach filmowych w wolnej Polsce. Uważał, że jego wybitne zdolności będą się jedynie marnować w narodowych produkcjach, którym zarzucał brak profesjonalizmu. Antoni Fertner tylko dwukrotnie wystąpił w polskim filmie lat 20. XX wieku: w Niewolnicy miłości (1923) i Rywalach (1925).
W 1933 roku Antoni Fertner ponownie zaczął występować przed kamerą. Został zaangażowany w produkcję kilkunastu filmów, gdzie grał głównie role drugoplanowe. Były one na tyle wyraziste, że widz nie wyobrażał sobie dobrej komedii bez tego najsławniejszego polskiego komika. Swoim urokiem osobistym przyćmiewał nie jednego aktora młodego pokolenia. Głównie wcielał się w role dobrotliwych staruszków lub zabawnych kanciarzy. Stronił od różnorodnych przebieranek i nie nadużywał sztuki charakteryzacji. Miłośnicy kina mogli go ujrzeć w takich produkcjach jak: Romeo i Julcia (1933), Jaśnie pan szofer (1935), Antek Policmajster (1935), Ada! To nie wypada! (1936), Będzie lepiej (1936), Bolek i Lolek (1936), Dwa dni w raju (1936), Fredek uszczęśliwia świat (1936), Mały Marynarz (1936), Papa się żeni (1936), Książątko (1936), Pan redaktor szaleje (1937), Ułan Księcia Józefa (1937), Gehenna (1938), Robert i Bertrand (1938), Zapomniana melodia (1938), Włóczęgi (1939).
Oprócz aktorstwa interesowało go także kolarstwo. Antoni Fertner był wiceprezesem Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów oraz współorganizatorem pierwszego w historii Polski rowerowego rajdu, podczas którego odbytu trasę wokół całego Królestwa Polskiego.
 |
| Willa ,,Pod Kogutkiem" |
Po wybuchu II wojny światowej aktor pozostał w Warszawie oraz od samego początku grywał i reżyserował w teatrzykach jawnych: w Niebieskim Motylu, Złotym Ulu, Wodewilu i Nowościach. Mimo sprzeciwu Związku Artystów Scen Polskich, Fertner przez lata okupacji bawił hitlerowskich żołnierzy. Wzbudzał ich powszechną sympatię, a na jego przedstawienia przychodziły tłumy. Po wybuchu Powstania Warszawskiego został zmuszony przez władze niemieckie do opuszczenia stolicy i zamieszkania w Skawinie. Gdy wojna zakończyła się, na Fertnera nie czekało przyjazne powitanie. Wielki pasjonat kina i teatru został pozbawiony możliwości występowania na warszawskich scenach za kolaborację z okupantem. Wyrok wydała Komisja Weryfikacyjna ZASP. To jednak nie zdusiło miłości do gry aktora, który dalej rozwijał swoje zdolności artystyczne w teatrach łódzkich, a następnie w teatrach krakowskich.
 |
| Antoni Fertner w sztuce pt. ,,Archipelag Lenoir" z 1948 roku |
Pomimo kontrowersyjnej działalności podczas okupacji i niezbyt przychylnej opinii części społeczności polskiej aktor niejednokrotnie został nagradzany za zasługi dla rozwoju rodzimej kultury i całego państwa polskiego. W 1931 roku otrzymał Złoty Krzyż Zasług oraz francuską Legię Honorową, a w 1954 roku Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Rok później uhonorowano artystę Nagrodą Państwową II stopnia za działalność aktorską w minionym 10-leciu. Rok po śmierci Antoniego Fertnera wydano zbiór jego wspomnień pt. Podróże komiczne, które są dla nas współczesnych skarbnicą wiedzy o działalności jednego z największych polskich komediantów oraz o całym światku artystycznym dwudziestolecia międzywojennego.
Do końca życia towarzyszyły Fertnerowi piękne i młode kobiety, które pieszczotliwie nazywał ,,kuzyneczkami". Na temat swoich relacji z płci przeciwną nie wypowiadał się publicznie, a jedynie zapewniał, że wszystkie partnerujące mu aktorki są tylko i wyłącznie jego koleżankami. Mężczyzna brał ślub aż trzy razy. Jego pierwszą żoną była Kazimiera Matylda Habrowska, z którą rozwiódł się po kilkunastu latach małżeństwa. Kolejną jego partnerką została aktorka Helena Pawłowska, która urodziła mu pierworodną córkę. Niejednokrotnie tworzyła z Fertnerem świetny duet sceniczny - także podczas występów w teatrach jawnych. Artysta trwał przy jej boku aż do śmierci Heleny w 1944 roku. Ostatnią małżonką Antoniego Fertnera była Janina Zalska - gosposia, z którą aktor doczekał się syna. Miał wtedy siedemdziesiąt sześć lat.
 |
| Grób Antoniego Fertnera na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie |
Antoni Fertner zmarł 16 kwietnia 1959 roku. Został pochowany na krakowskim Cmentarzu Rakowickim, w Alei Zasłużonych.
Bibliografia:
Antoni Fertner, Manifo.com (online), [w:] http://polskiekinolat30.manifo.com/antoni-fertner (dostęp 20.11.2016 r.).
Antoni Fertner: Ani słowa o kobietach, Styl-gwiazd-populada.pl (online), [w:] http://styl-gwiazd-populada.pl/news-antoni-fertner-ani-slowa-o-kobietach,nId,1951105 (dostęp 20.11.2016 r.).
Antoni Fertner. Filmografia, Filmweb (online), [w:] http://www.filmweb.pl/person/Antoni+Fertner-49420/ (dostęp 11.02.2016 r.).
Max Linder, [w:] Wielka Encyklopedia Polonica, 2000.
A. Fertner, Podróże komiczne, Kraków 1960.
D. Kaszuba, Antoni Fertner - Polak, którego pokochali Rosjanie, Onet.pl (online), [w:] http://film.onet.pl/artykuly-i-wywiady/antoni-fertner-polak-ktorego-pokochali-rosjanie/sg89j (dostęp 20.11.2016 r.).
S. Koper, Gwiazdy Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2013.
T. Lubelski, Historia kina polskiego. Twórcy, filmy, konteksty, Katowice 2009.
E. Michałowska-Walkiewicz, Aktorski fenomen, na drugim planie, Polnad.us (online), [w:] http://www.poland.us/strona,13,6821,0,antoni-fertner.html (dostęp 20.11.2016 r.).
T. Mościcki, Antoni Fertner, Culture.pl (online), [w:] http://culture.pl/pl/tworca/antoni-fertner (dostęp 20.11.2016 r.).
J. Plażewski, Historia filmu, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995.
J. Skiba, Krągły brzuszek, mnogość podbródków. Antoś z Wieluńskiej był demonem komizmu, Wyborcza.pl (online), [w:] http://czestochowa.wyborcza.pl/czestochowa/1,150461,19954841,kragly-brzuszek-ta-mnogosc-podbrodkow-antos-z-wielunskiej.html (dostęp 20.11.2016 r.).
J. Skiba, Wielki aktor z Wieluńskiej - Antoni Fertner, Wyborcza.pl (online), [w:] http://czestochowa.wyborcza.pl/czestochowa/1,150461,19920894,wielki-aktor-z-wielunskiej-antoni-fertner-cz-i.html (dostęp 20.11.2016 r.).
